Olimpia położona między rzekami Klade-os i Alfejos, byta w starożytności symbolem jedności i duchowej wielkości narodu greckiego. Tu spotykali się mieszkańcy wszystkich części kraju na pokojowych igrzyskach sportowych ku czci Boga Najwyższego. Nagrodądla zwycięzcy był prosty wieniec z gałązek oliwnych, a chwała olimpijska okrywała blaskiem nie tylko rodzinę zwycięzcy, ale też jego rodzinne miasto. Olimpia nie była nigdy miastem, lecz świętym obszarem. W jego granicach mieściły się świątynie, a także domy wysokich kapłanów (Teokoloi), heroldów obwieszczających początek Igrzysk i pokój obowiązujący w czasie ich trwania) oraz urzędników zarządzających obiektami świętego obszaru. Budynki znajdowały się poza Świętym Gajem Altis, zastrzeżonym wyłącznie dla bóstw. Olimpia leży we wschodniej części Peloponezu, w łagodnie pofałdowanej, pogrążonej w obfitej zieleni krainie Elis, u zbiegu rzek Kladeos i Alfejos. Od północy Olimpia opiera się o wzgórze Kronosa.
Nowe muzeum i pole ruin znajdują się na końcu nowej Olimpii przy drodze wiodącej do greckiego Trypolisu. W pobliżu wejścia do miejscowości (po drodze z Pirgos) boczna droga prowadzi do Muzeum Igrzysk Olimpijskich. Olimpia liczy ok. 1 000 mieszkańców, żyjących przeważnie z obsługi ruchu turystycznego.
Dla pobieżnego zapoznania się z muzeum i obszarem wykopalisk należy przeznaczyć co najmniej trzy godziny.
Historia
Pozostałości odkopane na południowym zboczu pagórka Kronos świadczą o zasiedleniu terenu już w drugim tysiącleciu p.n.e. Wtedy czczono tutaj boga Kronosa i jego matkę, boginię Ziemi Geę. Według legendy Zeus zabił swojego ojca Kronosa. Jemu i jego małżonce Herze składano ofiary już od przybycia do Grecji Achajów (XVI w. p.n.e.). Na ten okres przypada legendarny wyścig kwadryg między Pelopsem i arkadyjskim królem Oinomaosem.
Inna legenda opowiada o Heraklesie, którego król peloponeskiej krainy Elis oszukał przy zapłacie za oczyszczenie stajni. Herakles zabił go i wyruszył do Olimpii, aby czynić tam pokutę. Tu zasadził Święty Gaj i stworzył pierwsze Igrzyska Olimpijskie na chwałę Zeusa. Sanktuarium istniało w Olimpii zapewne jeszcze za czasów mykeńskich. Z licznych znalezisk, zwłaszcza drobnych wyrobów z brązu, można wnioskować o istnieniu sanktuarium co najmniej od IX w. p.n.e.
Dokładnego początku Igrzysk nie udało się niestety ustalić. Igrzyska ery starożytnej były liczone od r. 776 p.n.e., kiedy to po raz pierwszy zapisano imię zwycięzcy. Ten rok stał się początkiem kalendarza greckiego, liczonego w okre sach Olimpiad.
Już w r. 884 p.n.e. w stolicy tej krainy, Elis, ogłoszono ekecheiria – pokój boży. Aż do zakazu igrzysk w r. 394 pokój był zachowany prawie bez wyjątków. Dzięki niemu obszar Elis uznano za święty i nienaruszalny, a wszelkie działania zbrojne podczas trwania Igrzysk były zabronione. Igrzyska odbywały się co cztery lata w okresie letnim. Pierwotnie odbywały się tylko biegi na długość 1 stadionu (600 stóp, odpowiadających w Olimpii 192,27 m). Później doszły różne biegi długodystansowe, walki zapaśnicze, pięściarskie i pięciobój, składający się z rzutu oszczepem, dyskiem, biegu, skoku w dal i zapasów. Wyścigi powozów były organizowane od początku VII w. p.n.e.; w końcu VI w. doszedł jeszcze bieg ciężkozbrojnych Hoplitów. Pierwsze igrzyska trwały tylko jeden dzień; później, gdy doszły inne konkurencje, czas trwania wydłużył się do pięciu dni. Pierwszy dzień byt poświęcony uczczeniu Zeusa i przysiędze olimpijskiej. Uczestniczyć mogli wszyscy wolni Grecy, którzy nie popełnili żadnego bluź-nierstwa. Najpierw spotykali się sportowcy z bliskich okolic, później przybywali z całej Grecji, z północnoafrykańskich kolonii greckich, Egiptu i Syrii. Rzymianom także pozwalano na udział w igrzyskach. Kobietom nie wolno było uczestniczyć, ani nawet przyglądać się. Dla nich organizowano między olimpiadami igrzyska poświęcone czci Hery. Igrzyska przez stulecia zachowały swój religijny charakter. Ich rozkwit przypadł po wojnach perskich, potem zaczął się okres powolnego upadku. Liczba zawodowych sportowców rosła, mnożyły się przypadki naruszania reguł. Tylko dzięki poparciu cesarzy rzymskich i bogatych mieszczan, jak np. Herodesa Attikusa, igrzyska mogły odbywać się do r. 390.
Cesarz Teodozjusz, który widział w igrzyskach przejaw kultu pogańskiego, zakazał je w r. 394. Z rozkazu Teo-dozjusza II w r. 420 podpalono świątynię Zeusa. Obsunięcia się ziemi, powodzie i wielokrotne zmiany koryta rzek Kladeos i Alfejos dokończyły dzieła zagłady.
W r. 1723 francuski mnich odkrył na nowo całkowicie zasypane ruiny Olimpii. Dopiero w r. 1829 grupa francuskich uczonych rozpoczęta pierwsze prace wykopaliskowe. Przy systematycznym odsłanianiu terenu pracowali także niemieccy uczeni. Wszystkie ważniejsze znaleziska zostały zgromadzone w nowym muzeum: nieliczne znalazły się w Ateńskim Muzeum Narodowym.
Zwiedzanie
Stare Muzeum. Budynek wzniesiono w r. 1886 na koszt bogatego Greka And-reasa Syngrosa i na jego cześć nazwano go „Syngrejon”. W lutym 1983 otwarto oficjalnie nowe muzeum. Stary gmach jest zamknięty, jednak nie wszystkie ważne eksponaty znalazły się już w nowym muzeum. Dwie kolumny na fasadzie są kopiami kolumn świątyni Hery.
Nowe Muzeum. W hallu wejściowym stoi dokładna, szczegółowa makieta starożytnej Olimpii, ufundowana w r. 1931 przez byłego cesarza Niemiec Wilhelma II.
W wielkiej sali środkowej umieszczono najważniejsze skarby sztuki wczesnoklasycznej: przy lewej ścianie pozostałości wschodniego tympanonu, przy prawej – zachodniego tympanonu świątyni Zeusa, a także 6 z 12 metop przedstawiających czyny Heraklesa. Część z nich stanowią odlewy oryginałów znajdujących się w paryskim Luwrze; pozostałe metopy znajdują się w konserwacji. Salę zwiedza się w kierunku ruchu wskazówek zegara, zaczynając od lewej strony. Pierwsza metopa: Herakles z pomocą Ateny oczyszcza stajnię Augiasza. Druga metopa: Herakles wyciąga na linie psa Cerbera z czeluści piekielnych na powierzchnię ziemi.
Wschodni tympanon Świątyni Zeusa (ok. 460 p.n.e.) przedstawia przygotowania do wyścigu kwadryg między arkadyjskim królem Oinomaosem i księciem Achajów, Pelopsem. Oinomaosowi, ojcu Hippodamii, przepowiedziała wyrocznia delficka, że zabije swego zięcia. Pokonał on w wyścigach i polecił zabić trzynastu konkurentów do ręki Hippodamii. Pelopsowi udało się jednak, dzięki pomocy Posejdona i woźnicy króla Myrtilosa, pokonać Oinomaosa i zdobyć królewską córkę. Rzeźby przedstawiają (od lewej): personifikację rzeki Alfejos [a], sługę lub wróżbitę [b], woźnicę [c], kwadrygę Pelopsa [d], klęczącego sługę [e], Sterope, małżonkę Oinomaosa [f], Oinomaosa [g], Zeusa jako sędziego zawodów [h], Pelopsa [i], Hippodamię 0], klęczącą służkę [k], kwadrygę Oinomaosa [I], wróżbitę, zwanego też „myślącym starcem”, najbardziej wyrazistą postać tympanonu [m], młodzieńca [n] i boga rzeki Kladeo-sa [oj.
Na przyległej ścianie poprzecznej po lewej – trzecia metopa: Atena, Herakles, Atlas i jabłka Hesperyd, a po prawej – czwarta metopa: Herakles pokonuje kreteńskiego byka (tylko głowa i części nóg byka są tu oryginalne, a reszta, z której pokazano odlew gipsowy, znajduje się w Luwrze.)
Na prawej ścianie podłużnej wystawiono fragmenty rzeźb, które zdobiły wschodni tympanon (ok. 460 p.n.e.). Król Lapitów Peritoos, przyjaciel Tezeusza, zaprosił na swoje wesele z nimfą Deidamią mieszkających w sąsiedztwie Centaurów. Centaurzy, upiwszy się na weselu, rozpoczęli gwałtowną bójkę z Lapitami.
Od lewej do prawej: dwie przyglądające się walce Lapitki [a] i [b], Lapita [c] usiłujący zabić Centaura [d], ciągnącego Lapitkę za włosy[e]; pełna szczególnego wyrazu grupa prawie zwyciężonego Centaura [f] gryzącego w ramię Lapitę[g]; Deidamią [h] broni się przed Eyrytionem [i], przywódcą Centaurów – najpiękniejsza i najbardziej znana grupa tympanonu. Z dalszych postaci pozostały tylko szczątki [j]: Periteos, młodzieniec lapicki z Centaurem; pośrodku Apollo [k] próbujący przeszkodzić w walce Tezeusza z Centaurem (dobrze zachowała się wspaniała głowa); Tezeusz [I] zamierza się mieczem na Centaura, daremnie usiłującego uprowadzić Lapitkę [n]; Lapitka [o] broni się przed Centaurem [p] przebitym nożem przez Lapitę [qj; na końcu dwie Lapitki [r] i [s] przyglądające się walkom.
Na przyległej ścianie piąta metopa: Herakles przynosi Atenie ptaki stymfalijskie (częściowo odlewy; oryginał w Luwrze) oraz szósta metopa: Herakles pokonuje Iwa nemejskiego (oryginał Iwa w Luwrze).
Z sali środkowej powraca się do hallu wejściowego, skąd zwiedza się kolejne sale;
Sala 1. Znaleziska z okresu od r. 3500 do r. 1100 p.n.e., w tym naczynia, ozdoby i posążki bóstw z wielu mykeńskich grobów komorowych. Eksponat Nr B 1240 stanowi najstarszy i najlepiej zachowany brązowy trójnóg z okresu geometrycznego (koniec IX w. p.n.e.). W gablocie na prawo od wejścia w drugiej sali zbiór małych posążków ludzi i zwierząt, miniaturowe trójnogi z brązu z okresu wczesnogeometrycznego (IX—VIII w. p.n.e.), obok postacie młodzieńców z brązu jako uchwyty trójnożnego wieszaka; ponadto części trójnogów z okresu geometrycznego. Środek sali zajmuje masywny odlew konia z brązu.
Nowo Muzaum, Hermes Prnksytolesct
Sala 2. Gablota na lewo od wejścia: brązowe igliniano wyobrażenia ludzi i zwierząt (VIII w. p.n.e.). Lewa ściana: I brązowe nagolenniki, powyżej tarcza j Gorgony. Kolekcje hełmów, dalej karmiąca samica gryfa z blachy brązowej (VII w. p.n.e.). Następna gablota: postacie ludzi i zwierząt z brązu; obok i kocioł z brązu z uchwytem w postaci f byka i z napisem ku czci Zeusa. W końcu sali pośrodku malowana terakotowa kalenica z Hereonu (koniec VII w. 1 p.n.e.). Na prawej ścianie: figurki z brązu (VI w. p.n.e.), fragmenty postaci zwierząt, płaskorzeźba z brązu (VII/VI w. p.n.e.), głowa Hery (ok. 560 p.n.e.) oraz j dalsze wyobrażenia kute w blasze brązowej, jak np. sceny figuralne (Nr 77; VI w. p.n.e.); Nr 78: wyobrażenie wyruszających wojowników, płaskorzeźba w brązie ok. 575 p.n.e. Dalej kolekcje hełmów, wśród nich ilirski hełm z inkrustowanymi ozdobami ze srebrnej blachy (dzik między dwoma Iwami; na osłonie policzków po obu stronach jeźdźcy) z r. 530 p.n.e. W innej gablocie skrzydlate zwierzę fantastyczne (VI w. p.n.e.). W gablocie na prawo od wyjścia uchwyty w kształcie lwów, gryfów i syren jako ozdoby kotłów (VIII—VI w. p.n.e.). Sala 3. Dalsze drobne formy rzemiosła artystycznego, jak wazy, naczynia, brązowe głowy baranów, naczynia z gliny i terakoty; ponadto fragmenty tympanonów ze skarbca Megaryjczyków, terakotowa głowa ze skarbca Sybarisa (ok. 520 p.n.e.) oraz część obudowy tympanonu skarbca Gelonitów (VI w. p.n.e.; malowana terakota).
Sala 4. Niektóre z najważniejszych eksponatów muzeum, m.in: tors wojownika (ok. 490 p.n.e.) z terakoty, z częściowo zachowaną polichromią oraz wspaniała terakotowa grupa „Zeus uprowadzający Ganimeda” (ok. 470 p.n.e.); obok na ścianie: leżący lew (V w. p.n.e.; terakota); brązowy koń od kwadrygi (ok. 460 p.n.e.; wyrób Argiwów); ucho i róg „Byka z Eretrii” z brązu.
Sala 5. Na wprost, w gablocie brązowa głowa chłopca (hellenistyczna, znaleziona na stadionie). Stąd korytarz prowadzi do pomieszczenia, w którym znajduje się najcenniejszy skarb muzeum i jedno z arcydzieł rzeźby greckiej: słynny „Hermes” Praksytelesa (ok. 343 p.n.e.). Posąg, znaleziony w r. 1877 w Świątyni Hery, przedstawia posłańca bogów, przynoszącego na polecenie Hery naturalnego syna Zeusa, młodocianego Dionizosa, do nimf w Nyssie. Nogi, lewa stopa i niektóre palce lewej ręki zostały uzupełnione przez niemieckiego rzeźbiarza Schapera. Autorstwo Praksytelesa jest wątpliwe. Sala 6. Marmurowe posągi od IV w. p.n.e. do III w. ; pośrodku sali „Byk Ftegilli” (II w. p.n.e.). Na przedłużeniu tej sali znajduje się odlew brązowej tablicy z Olimpii (6442: oryginał w Ateńskim Muzeum Narodowym), z napisem dotyczącym powszechnego głosowania ludności miasta Elis (III w. p.n.e).
Z muzeum, przez parking dochodzi się do wejścia na teren wykopalisk. Na wprost wejścia zauważa się niewielki prostokąt otoczony żywopłotem. W tym miejscu znajdowała się stela marmurowa, znacząca miejsce pochowania serca Pierre de Coubertina (1862-1937), twórcy Igrzysk Olimpijskich ery nowożytnej. Obecnie miejsce to wraz z ołtarzem znajduje się o kilkaset metrów dalej na wschód, na lewo od drogi do greckiego Trypolisu, na terenie Akademii Olimpijskiej (nowy ośrodek sportu i młodzieży).
Schodząc po łagodnie opadającej drodze do pola ruin, skręca się na prawo do budowli, znajdujących się poza Świętą Dzielnicą. Tylko częściowo odsłonięto tu gimnazjon [1], którego zachodnia część została rozmyta przez wody rzeki Alfejos. Składał się z otwartego dziedzińca otoczonego z czterech stron przez sale kolumnowe. Wschodni portyk (II w. p.n.e.), o długości 210 m, był w czasach starożytnych przykryty dachem; w nim odbywały się biegi w razie złej pogody. Dziedziniec służył walczącym nago atletom za miejsce ćwiczeń.
Przechodząc obok propylonu i pozostałości sali południowej dochodzi się do obszernej palestry [2] (III w. p.n.e.). Dzięki ustawionym tu licznym kolumnom można sobie wyobrazić dawny wygląd miejsca walk zapaśniczych. Za otaczającą dziedziniec kolumnadą znajdowały się pomieszczenia dla wypoczynku i zimnych kąpieli oraz pomieszczenia, w których zawodnicy przed walką nacierali się oliwą. Czworokątny dziedziniec miał w zachodniej części nawierzchnię rowkowaną, która, być może, służyła jako miejsce do zeskoków i miała zapobiec poślizgowi zapaśników.
Dalej trasa zwiedzania prowadzi do teokoleonu [3], budynku, w którym mieszkali kapłani sanktuarium. Byli oni jedynymi mieszkańcami Olimpii. Wybierano ich spośród najbardziej szanowanych rodzin kapłańskich krainy Elis na okres jednej olimpiady. Na fundamentach dawnej budowli (IV w. p.n.e.) Rzymianie wznieśli wielki budynek.
Za teokoleonem znajdują się pozostałości łaźni parowej [4], przebudowanej jeszcze przez Greków na heroon (miejsce kultu bohatera). Jeszcze dalej znajdują się szczątki licznych urządzeń kąpielowych [5] z okresów greckiego i rzymskiego.
Kościół wczesnochrześcijański [6] powstał z rzymskiej budowli, przekształconej uprzednio z dawniejszej pracowni rzeźbiarskiej Fidiasza. Pracownia ta miała te same wymiary, co cella świątyni Zeusa [12], dla której stworzył on słynny posąg. W przyległym od południa pomieszczeniu [7] znaleziono – znajdujące się teraz w muzeum – odpady kości słoniowej, gliniane formy, narzędzia i puchar Fidiasza.
Leonidajon [8], Ufundowany i urządzony przez Leonidasa z Naksos dom gościnny (IV w. p.n.e.) był przy rozmiarach 74×80 m największą budowlą Olimpii. Otaczały go cztery kolumnady; głowice po stronie północnej są pozostałościami 138 kolumn jońskich. Dziedziniec, na którym w czasach rzymskich znajdował
się basen z wodą, był również otoczony kolumnadami. Po lewej stronie znajdują się m.in. szczątki term [9]. Na teren Świętej Dzielnicy wchodzi się przez fundamenty rzymskiego portyku [10] i przechodzi w kierunku wschodnim wzdłuż muru otaczającego tę dzielnicę od południa.
Po prawej stronie znajduje się buleuterion [11], służące senatowi olimpijskiemu za miejsce obrad i składające się ze skrzydła północnego (V w. p.n.e.) i po-tudniowego (VI w. p.n.e.) oraz dwóch prostokątnych budynków, zakończonych od zachodu półkolem. Od wschodu były one połączone kolumnadą z IV w. p.n.e. Pośrodku znajdował się dziedziniec, na którym zawodnicy, sę- : dziowie i trenerzy przysięgali przed ołtarzem Zeusa Horkiosa, że uszanują reguły olimpijskie. Za buleuterionem widoczne są pozostałości hali południowej z IV w. p.n.e.
Trasa zwiedzania prowadzi teraz na I wo, między cokołami różnych darów w tywnych. Tu na miejscu oznaczony trójkątnym blokiem marmuru stal pos Nike Paionos.
Od strony wschodniej wchodzi się do Świątyni Zeusa [12], która po dziesięciu latach budowy została ukończona w r. 457 p.n.e. Na najwyższym z trzech stopni stylobatu stało wzdłuż płaszczyzny po 13, a w szczytach po 6 kolumn doryckich o wysokości 11 m i średnicy u podstawy 2,6 m. Potężne fundamenty świątyni były obsypane ziemią, wskutek czego stała ona na sztucznym pagórku. Od strony szczytów świątynię wieńczyły wspaniałe tympanony (obecnie w muzeum).
Najpierw wchodzi się do przedsionka (pronaos), którego belkowanie oparte było na dwóch kolumnach doryckich i ozdobione sześcioma metopami, przedstawiającymi czyny Heraklesa (również w muzeum). Powyżej zewnętrznych metop wznosiły się potężne tympanony, na których wyobrażono m.in. Pelo-psa i Oinomaosa.
Cella, sanktuarium świątyni, była podzielona dwoma rzędami kolumn, po 7 w każdym. Przy tylnej ścianie na fundamencie z niebieskiego marmuru stał wykonany przez Fidiasza posąg Zeusa, uważany ze jeden z siedmiu cudów świata starożytnego. Posąg ten wyobrażał Zeusa siedzącego na tronie, z berłem w lewej, a posążkiem Nike w wyprostowanej prawej ręce; jego głowę zdobi! wieniec ze srebrnych gałązek oliwnych. Posąg o wysokości 14 m (wraz z cokołem) składał się z drewnianego rdzenia pokrytego złotem oraz kością słoniową i był bogato zdobiony srebrem i szlachetnymi kamieniami. Po r. 394 został prawdopodobnie przeniesiony do Konstantynopola, gdzie przypuszczalnie spłonął w pożarze. Miejsce, w którym stał posąg, jest oznaczone odłamkami niebieskiego marmuru. Belkowanie znajdującego się za cellą pomieszczenia opistodomos zawierało – podobnie jak w pronaosie – 6 metop z wyobrażeniem czynów Heraklesa. Na tympanonie przedstawiono walkę Lapitów z Centaurami.
Od strony północnej widoczny jest Pelo-pion [13]. Został on w VI w. otoczony murem i przebudowany na miejsce składania ofiar. Jak się przypuszcza, w jego pobliżu stał wielki ołtarz Zeusa, którego miejsca nie dało się dotychczas ustalić. Tłumaczy się to tym, że ołtarz był zbudowany z popiołów zwierząt ofiarnych zmieszanych z wodą rzeki Alfejos.
Powracając do buleuterionu [1] skręca się w lewo. Po prawe[ widoczne są fundamenty niewielkiej Świątyni Artemidy [14] i wzniesionego za czasów Nerona łuku triumfalnego [15]. Na wprost znajduje się budowla południowo-wschodnia, w której urzędowali hellanodikowie, organizatorzy igrzysk, którzy czuwali nad prawidłowością treningu i rozgrywek. Za nimi rozciągają się ruiny licznych budowli okresu rzymskiego, m.in. willa cesarza Nerona. Tu znajdowało się też wejście na hippodrom o długości 600 m, który został podczas powodzi rozmyty przez wody Alfejosu.
Dalej przechodzi się obok zachodniej ściany Sali Echa [17], w której każde wypowiedziane słowo powracało siedmiokrotnym echem. Budynek, otwarty kolumnadą w stronę Świętej Dzielnicy, został wzniesiony ok. r. 350 p.n.e. na miejscu dawnego stadionu z V w. p.n.e., który został przeniesiony z kolei w kierunku północno-wschodnim i wydzielony ze Świętej Dzielnicy.
Na północnym krańcu sali skręca się w prawo i przechodzi korytarzem (prze-sklepionym w czasach helleńskich, ale obecnie przeważnie pozbawionym sklepienia) do odsłoniętego w całości stadionu [18]. Bieżnia miała zwykłą długość 600 stóp (192,27 m). Start i meta były oznaczone płytami kamiennymi z dwoma rowkami odpływowymi. W zależności od długości biegu miejsce startu znajdowało się po stronie wschodniej lub zachodniej; meta była zawsze po stronie zachodniej. Widownia na 40000 miejsc znajdowała się na nasypie ziemnym wokół stadionu. Kamienne siedziska (zachowane do naszych czasów) były przewidziane tylko dla organizatorów igrzysk na trybunie honorowej po południowej stronie stadionu.
Powracając korytarzem należy iść dalej w kierunku zachodnim. Po prawej, na podniesionym tarasie zachowały się fundamenty ołtarza i 11 skarbców [19], zbudowanych w VI w. p.n.e. i służących dla przechowywania darów wotywnych, składanych Zeusowi przez kolonie i miasta greckie. Po lewej widoczne są pozostałości Metroonu [20], Świątyni Matki bogów – Rei. Dorycka świątynia (ok. 400 p.n.e.) została w czasach rzymskich poświęcona kultowi cesarzy i ozdobiona wieloma posągami (szczątki posągów w muzeum). Na południowy zachód od Metroonu odnaleziono ślady zabudowy mieszkaniowej [21] z II tysiąclecia p.n.e. Na końcu tarasu, obok skarbca Sikyonu (ok. 480 p.n.e.) należy skręcić w prawo w stronę ufundowanej w r. 158 przez bogatego obywatela Aten, Herodesa Attikusa, eksedry Herodesa Attikusa [22]. Zespól dwóch basenów zbudowany jest na planie półkola. Górną krawędź basenu zdobiła otwarta w stronę Świętej Dzielnicy galeria, w której wnękach ustawione były posągi fundatora i członków jego rodziny. Pośrodku stała poświęcona Zeusowi rzeźba byka, znajdująca się wraz ze szczątkami pozostałych rzeźb w miejscowym muzeum. Po wschodniej stronie, obok pierwszego skarbca widoczne są pozostałości ołtarza Heraklesa.
Świątynia Hery [23]. Jej plan jest czytelny dzięki czterem ustawionym na nowo kolumnom, trzonom pozostałych kolumn i zachowanym murom fundamentowym. Powstała zapewne w VII w. p.n.e. na miejscu spalonej dawniejszej świątyni; jest więc najstarszą z zachowanych świątyń greckich. Otoczona była rzędami kolumn, liczącymi
po 6 kolumn w szczytach i po 16 w ścianach podłużnych. W ubiegłych okresach pierwotne słupy drewniane były zastępowane kolejno przez otynkowane kolumny wykute z wapienia muszlowego.
Przed wejściem do przedsionka (pro-naos) stały również dwie kolumny. Znajdująca się za przedsionkiem cella była podzielona dwoma rzędami kolumn na 3 nawy. Niektóre kolumny łączyły się ze ścianami zewnętrznymi, tworząc mniejsze pomieszczenia. W jednym z tych pomieszczeń w pobliżu środka celli, po prawej stronie znaleziono posąg Hermesa przypisywany Praksytelesowi. Przy tylnoj ścianie celli stały zaginione posągi Zeusa i Hery.
Na zachód od Świątyni Hery po lewej znajduje się Filippejon [24]. Budowę rozpoczęto w r. 338 p.n.e. po bitwie pod Cheroneą, za panowania Filipa Macedońskiego; ukończono prawdopodobnie dopiero za jego syna, Aleksandra.
Po prawej stronie wznosił się Prytanejon [25]. Wskutek licznych rzymskich przebudów odtworzenie pierwotnego wyglądu stało się niemożliwe. Tu mieszkał najwyższy urzędnik administracji. Poza tym mieściła się tu wielka sala, w której członkowie rady otrzymywali bezpłatne posiłki. Największą świętością był ołtarz Hestii z wiecznym ogniem.
